ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ

Αγαπητοί φίλοι χαιρετίζουμε με χαρά οι δέκα στενοί Επικούρειοι φίλοι από την Αίγινα το 5o Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας και ευχόμαστε οι προσπάθειες όλων να αποδώσουν καρπούς.

Σαν τυχαίους και ενδεχόμενους περαστικούς ταξιδευτές στο κόσμο,  μας είδε ο Επίκουρος, προσπαθώντας να  ερμηνεύσει  την αρχή των όντων. Την προέλευση των έμβιων ή μη όντων την  προσδιόρισε, σαν συγκρουόμενα κατά τύχη και κατά παρέκκλιση στο κενό αδιαμόρφωτα άτομα, συνεχώς εξελισσόμενα.

Ταξιδευτές χιλιάδες χρόνια τώρα, βλέπουμε ότι το τελειότερο είδος, που ονομάσαμε εμείς οι ίδιοι άνθρωπο, επιβιώνει,  εξελίσσεται,  προχωρά.

Αποκτούμε γνώσεις, κατακτούμε πλανήτες, εξερευνούμε το σύμπαν και το ερώτημα ήταν και παραμένει το ίδιο, από Πού προς τα Πού και για ποιό τελικό σκοπό;

Για την εντελέχεια θα απαντούσε ο Αριστοτέλης, γιατί πίστευε ότι όλα όσα συμβαίνουν, όπως και αν συμβαίνουν έχουν ένα τελικό σκοπό.

Για την ανακάλυψη της Αλήθειας των όντων, της Αρχής των όντων, το Επέκεινα, την ουσία των όντων, για το Πως, είπαν κάποιοι άλλοι στοχαστές, διανοούμενοι και φιλόσοφοι.Kαι ξεκίνησαν την έρευνα και τον στοχασμό,  με  δυο όπλα, το ένα είναι η φαντασία ή η μεταφυσική σκέψη και το άλλο η παρατήρηση και το πείραμα.

Άλλοι πήραν τα όπλα της μεταφυσικής σκέψης και άλλοι τα όπλα της παρατήρησης και του πειράματος.

Και οι δυο πλευρές με τα  όπλα αυτά κατάφεραν να παράγουν έργο, πολιτισμό θα τον έλεγαν άλλοι.

Καμία όμως πλευρά με τα όπλα που διαθέτει δεν έδωσε απάντηση πειστική για όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Προσπαθούμε ακόμη και σήμερα, που υποτίθεται ότι απομυθοποιήσαμε κάποια πράγματα και οι αντίθετες απόψεις μεταξύ των λεγόμενων ντετερμινιστών και ιντετερμινιστών καλά κρατεί.

Η παγκόσμια κοινότητα παραμένει διχασμένη και εγκλωβισμένη στα δυο βασικά ερωτήματα από Που προς τα Που.

Και ενώ παράγουμε νύχτα και μέρα πολιτισμό δεν καταφέραμε να αποκτήσουμε ίδια ή κοινή πολιτική σκέψη.

Σ’ αυτό το σημείο θα έλεγε κάποιος ότι η  φιλοσοφία μητέρα όλων των επιστημών  δεν παράγει πολιτική και δεν ενδιαφέρεται πρωτίστως για την Πολιτική.

Θα συμφωνούσα εν μέρει, αν οι επιστήμες δεν παρήγαγαν άμεσα και δεν επέλυαν καθημερινά προβλήματα και ήταν ξεκομμένες από αυτό πού λέμε ανθρώπινη διαβίωση. Από την στιγμή όμως που κάθε ανθρώπινη ύπαρξη συμβάλλει παντοιοτρόπως στην κοινή υπόθεση όλων των έμβιων ή μη έμβιων όντων, ας μου επιτραπεί να πω ότι όλη η ανθρωπότητα με την θέλησή της ή όχι παράγει έργο και  πολιτική σκέψη, που ονομάζουμε πολιτισμό.

Και ο φιλόσοφος  Επίκουρος που τιμούμε σήμερα, τι ρόλο έπαιξε σε όλη αυτή την υπόθεση;

Όπως κάθε ανθρώπινη φύση, έτσι και ο Επίκουρος έζησε και  επηρεάστηκε από τους διανοητές, στοχαστές, σοφιστές, δασκάλους και φιλοσόφους  της εποχής  του.

Γνωρίζουμε οι περισσότεροι, πόσο ασπαζόταν τις  θέσεις των Ιώνων σοφιστών και φιλοσόφων, που την εποχή εκείνη μετέτρεψαν ένα κόσμο από θεοκεντρικό σε ανθρωποκεντρικό, όπως ο Δημόκριτος, ο Αναξίμανδρος, ο Γοργίας, ο Πρόδικος, ο Ιππίας κ.α.

Όπως όλοι μας ως ετερόφωτοι, ανάλογα με τον ψυχισμό μας, έτσι και ο Επίκουρος βαθύς γνώστης των επικρατέστερων φιλοσοφικών σκέψεων της εποχής εκείνης άρχισε να παράγει δική του σκέψη, τo δικό του στοχασμό.

Τα λίγα γραπτά κείμενα από το μεγάλο έργο του, που δυστυχώς δεν κληρονομήσαμε, δεν αφήνουν κανένα αδιάφορο.

Η φιλοσοφική του σκέψη  και ο τρόπος διδασκαλίας του πέρα από τις μεταφυσικές προσεγγίσεις για την αρχή των όντων, προδίδει και αναδεικνύει ένα ερευνητή και αρμονικά συνεργαζόμενο δάσκαλο αντίστοιχο των επιστημόνων  της εποχής μας, κάτω μάλιστα από δυσμενείς κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες.

Το πόσο επηρέασε τους απλούς ανθρώπους την εποχή που έζησε, αλλά και για 6 αιώνες μετέπειτα ουδόλως αμφισβητείται.

Μαζί με τους μαθητές του ελεύθερα για 40 χρόνια  χωρίς φόβους και δισταγμούς πήρε ξεκάθαρες θέσεις, αντίθετες τις περισσότερες φορές των φιλοσόφων του κατεστημένου θα λέγαμε.

Ο Επίκουρος εισήγαγε ένα νέο πρακτικό τρόπο φιλοσοφικής σκέψης. Άφησε κατά μέρος τον ιδεατό κόσμο του Πλάτωνα και με παρρησία μίλησε για ένα κόσμο πέρα από τους θεούς, που συστήθηκε τυχαία ή κατά  παρέκκλιση των ατόμων, χωρίς να αμφισβητήσει την ύπαρξη των θεών.

Η φιλοσοφία του ήταν ανθρωποκεντρική και με την φυσική (νατουραλιστική) αντίληψη του κόσμου, πίστευε ότι ο λαός θα έπαιρνε την τύχη στα χέρια του.

Μίλησε για την ευδαιμονία των ανθρώπων μέσα από την ηδονή, την φρόνηση και  την εγκράτεια. Γνωρίζουμε πόσο κατηγορήθηκε από τους φιλοσόφους της εποχής του, αλλά και σήμερα πόσο αμφισβητείται από πολλούς διανοούμενους.

Πρακτικός άνθρωπος των αισθήσεων, παρατηρητής των φυσικών και όχι μόνον φαινομένων, όπως ήταν φυσικό πολεμήθηκε ανελέητα από τους ιδεαλιστές στοχαστές και φιλοσόφους, οι οποίοι τους νόμους και την λειτουργία της φύσης την εναπόθεταν στην καλή ή κακή διάθεση των θεοτήτων, που κατασκεύαζε η ανθρώπινη φαντασίωση.

Μίλησε τόσο θαρραλέα για τον θάνατο, που ακόμη και σήμερα φανατισμένοι πιστοί πολλών θρησκειών δεν θέλουν να καταλάβουν.

Δάσκαλος περισσότερο παρά φιλόσοφος υπέδειξε στους ανθρώπους ένα εντελώς διαφορετικό, αλλά πρωτίστως πρακτικό τρόπο ζωής, μέσα από την απόλαυση των ηδονών της ζωής με ολιγάρκεια και με αυτάρκεια. Μέγιστο  αγαθό της αυτάρκειας θεωρούσε την ελευθερία.

Φιλόσοφος της μεσότητας ή του μέσου όρου, όπως και ο Αριστοτέλης «ούτε καθ’ υπερβολήν, ούτε κατ’ έλλειψιν», διετύπωσε απόψεις περί ηθικής, φιλίας, δικαίου και ελευθερίας, αιώνιες στο πέρασμα των χρόνων.

Την στάση του, αν ζούσε σήμερα θα την χαρακτηρίζαμε, ως  ιδιότυπα συλλογική μέσα στο Κήπο, αντιεξουσιαστική, αντιμονεταριστική, αλλά και σφόδρα ανθρωπιστική.

Η διδασκαλία του επίκαιρη όσο ποτέ, για την ευδαιμονία, την ηδονή, την αταραξία της ψυχής, τον θάνατο και τα πάθη της ανθρώπινης φύσης, θεραπεύουν και απαλλάσσουν  τον άνθρωπο από τους φόβους, τα άγχη και τα στρες.

Δάσκαλος και θεραπευτής μαζί θα έλεγε κάποιος.

Δεν δίδαξε ποτέ για εξουσία και ηγήτορες, για τάξεις και άριστους.

Δεν φαντάστηκε ποτέ κάποιο άλλο ιδανικό Πολίτευμα εκτός της Δημοκρατίας.

Μέσα στον Κήπο έκανε πράξη  την Ισότητα, την ισοτιμία, την συμμετοχή όλων, χωρίς εξαιρέσεις και διαχωρισμούς. Γυναίκες και άνδρες, δούλοι και ελεύθεροι, καθηγητές και μαθητές, μέσα στο Κήπο ήταν ίσοι, ένιωθαν ελεύθεροι και με απόλυτα δημοκρατικό τρόπο απολάμβαναν μια ζωή διαφορετική, μέσα στην καταχνιά της Μακεδονοκρατίας.

 Έκανε πρώτος πράξη την αταξική κοινωνία μέσα στον Κήπο.

Δεν  χρηματοδοτήθηκε από κανένα πλούσιο της εποχής του.

Δεν φόρεσε ταμπέλα και δεν έγινε οπαδός ή υμνητής κάποιου δυνατού, όπως κάποιοι άλλοι σπουδαίοι εραστές της ολιγαρχίας.

Ταπεινός ζέσταινε τις ψυχές των φτωχών και των κατατρεγμένων. Αν  συγκρίνουμε το έργο του με αυτό των άλλων φιλοσόφων ή δασκάλων μέχρι την εποχή μας, ο Επίκουρος θα παραμένει πάντοτε επίκαιρος, αληθινός και ανθρώπινος.

Ο Επίκουρος επιζητούσε με την φιλοσοφία  και το διαλογισμό, να βγάλει τον κόσμο από την αμάθεια. Πίστευε πως μικροί και μεγάλοι πρέπει να φιλοσοφούν. Δούλεψε με συνέπεια για να πείσει ότι η ευτυχία και η μακαριότητα αποκτιέται εύκολα με την αταραξία της ψυχής.

Η έννοια και η εμπέδωση της φιλίας ήταν ένα μια από τις βασικές αρετές, που θα πρέπει ο άνθρωπος να κατέχει. Πίστευε ακλόνητα ότι η φιλία είναι το υπέρτατο αγαθό για τον άνθρωπο.

Φιλία όμως και όχι δημόσιες σχέσεις.

Φιλία και προς τον ισχυρό και δυνατό, φιλία και προς το φτωχό και ταπεινό.

Με την πραγματική φιλία προσπαθούσε να εξηγήσει στους απλούς ανθρώπους ότι επιτυγχάνεται η ειρήνη, η αλληλεγγύη, η αφοσίωση και η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων.

Για τον ΕΠ. η φιλοσοφία υπηρετεί τη ζωή με σκοπό να φέρει ένα πρακτικό άμεσο αποτέλεσμα, την γαλήνη και την ευτυχία  «φιλοσοφίαν ενέργειαν είναι λόγοις και διαλογισμοίς τον ευδαίμονα βίον περιποιούσαν». (η φιλοσοφία είναι μια πνευματική ενέργεια με διαλογισμό, που αποσκοπεί στην ευδαιμονία του ανθρώπου). 

Καμία μάθηση δεν είναι αυτοσκοπός εξόν από κείνη που βοηθά την επιστήμη της ευτυχισμένης ζωής και κατέληγε: «η αξία της γνώσης μετριέται από τη χρησιμότητά της για την ευδαιμονία». Τόνιζε δε όταν κανείς είναι νέος να μην αργεί να φιλοσοφεί κι’ όταν φτάσει στα γεράματα να μη λυπάται τον κόπο να φιλοσοφεί, γιατί ποτέ για κανένα δεν είναι νωρίς ή αργά για κείνο που θεραπεύει την υγεία της ψυχής.

Έτσι ο Επ. συνθέτοντας όλες τις μέχρι τότε απόψεις περί δαμασμού του πόνου, της αλυπίας, της ευχαρίστησης, του ηδέως ζην του σώματος και της  ψυχής, μίλησε πρώτος και καθόρισε την Καταστηματική Ηδονή, που σημαίνει την σταθερή και μόνιμη διάθεση για ευχαρίστηση. Η ηδονή λέει ο Επ. είναι προσαρμοσμένη στη φύση μας, συγγενική και σύμφητη, που την ονομάζει «οικείον», ενώ το άλγος «αλλότριον».

Φυσικός φιλόσοφος ο Επ. βρέθηκε απέναντι στους ιδεαλιστές της εποχής του. Γι αυτούς έλεγε ότι κατασκευάζουν νεφελώματα, άγονες συζητήσεις και διαλεχτικά πλάσματα, που έδιναν την εντύπωση υψηλής φιλοσοφίας , ενώ η φιλοσοφία υποστήριζε ο ίδιος πρέπει να πιάνει ζητήματα που έχουν άμεση σχέση με τις ανάγκες της ζωής. Ακριβώς το ίδιο δεν γίνεται  σήμερα με όλους τους δήθεν διανοούμενους σε όλη τη Γη με προκατασκευασμένες και καθοδηγούμενες γνώσεις κατά παραγγελία, όπως  συμβαίνει και με την καθημερινή παγκόσμια ενημέρωση από τα Μ.Μ.Ε;

Από τους ιδεαλιστές κατηγορήθηκε για λίγη επιστημοσύνη και στενότητα αντιλήψεων, επειδή όπως ο ίδιος τόνιζε τον ενδιέφεραν τα πρακτικά αποτελέσματα της φιλοσοφίας και όχι τα θεωρητικά.

Στον Κήπο δεν προετοίμαζαν μελλοντικούς ηγέτες και πολιτικούς, όπως συνέβαινε στη σχολή του Πλάτωνα ή όπως συμβαίνει σήμερα σε ορισμένα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ,  της Οξφόρδης, του Καίμπριτζ κ.α., αλλά πολίτες με δημοκρατικό ήθος, που να πιστεύουν και να υπηρετούν ισότιμα την πατρίδα και όχι συστηματικούς οπαδούς, επαγγελματίες τυχοδιώκτες και υποστηρικτές της θρησκευτικοπολιτικής ολιγαρχίας, με εκλόγιμους δήθεν ικανούς αντιπροσώπους.

Ο δεσμός στην κοινότητα του κήπου είχε κύριο σκοπό να παραμερίσει τις αντιθέσεις από ζήλειες, μίση, έχθρες, εγκλήματα, που γεννά όπως είναι φυσικό η οικονομική αναρχία, το κυνήγι του χρήματος, η φιλοδοξία, η καταξίωση μέσα στο κοινωνικό σύνολο των μειονεκτικών προσωπικοτήτων και των εξουσιαστών.

Ο Κήπος ήταν ένας συνασπισμός από συγγενικές φύσεις κι από ομοϊδεάτες, που τους ένωνε η ανάγκη ν’ αντιδράσουν στην πολύμορφη πίεση και να ασφαλίσουν την ψυχική γαλήνη και μαζί το ελληνικό ήθος, το  οποίο ο ίδιος έβλεπε πόσο είχε κλονισθεί την εποχή εκείνη. Μέσα σ’ αυτό το Κήπο έβρισκε παρηγοριά ο τότε κατατρεγμένος Αθηναίος δημοκράτης. Εκεί μπορούσε ελεύθερα να μιλήσει έχοντας εμπιστοσύνη στους φίλους. Ουδέποτε στην ιστορία των Επικούρειων υπήρξαν φαινόμενα προδοσίας. Την φιλία έλεγε ο Επ. δεν μπορείς να την χωρίσεις από την ηδονή. Χρειάζεται να την καλλιεργείς, γιατί χωρίς αυτή δε μπορεί να ζήσει κανείς με ασφάλεια και χωρίς φόβο, δηλαδή να ζει ευχάριστα,  γιατί μεταξύ φίλων γεννιέται ένα συμβόλαιο (FOEDUS), ν’ αγαπούν τους φίλους όχι λιγότερο από τον εαυτό τους και να αποκτούν ταυτόχρονα μία αμφίδρομη ωφέλεια.

Για τον έρωτα υποστήριζε ο Επ. «Ουδέν θεόπεμπτον είναι τον έρωτα», όπως τον θεοποίησε αντίθετα ο Πλάτωνας. Ο έρωτας είναι μια δυνατή φυσική ορμή και αυτή πρέπει να ικανοποιηθεί μέσα στα όρια της λογικής και της φρονιμάδας, διαφορετικά καταντάει πάθος, όπως και τ’ άλλα πάθη, θυμός, πλεονεξία, φιλοδοξία, που ταράζουν τη γαλήνη, που αποτελεί την βασική προϋπόθεση για την ευδαιμονία και την αταραξία της ψυχής. Η φιλία για τον Επίκουρο είναι σκοπός και όχι μέσον, που αποτελούσε οργανικό μέρος στη ζωή του Κήπου, ολοκληρωτικό στοιχείο της σοφίας, που ανθούσε μέσα εκεί.

 Δημοκράτης αληθινός και νοσταλγός του μεγαλείου της Αθηναϊκής δημοκρατίας με δημοκρατικό τρόπο λειτουργούσε στον Κήπο με τους καθηγητές και μαθητές του. Απόκτησε φίλους που δεν τον πρόδωσαν ποτέ και αυτό έχει τεράστια σημασία από ιστορική και πολιτική σκοπιά. Γαλήνιος, ήρεμος, νηφάλιος και χωρίς φόβους δίδασκε περισσότερο με το παράδειγμα παρά με την επιβολή. Ο Επίκουρος ήταν και θα παραμείνει ο γνησιότερος εκφραστής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, που κληρονομήσαμε από τους Ίωνες και θα συνεχίσει να καθοδηγεί τον κόσμο και τους Έλληνες όσοι αιώνες και να περάσουν.

Δούλεψε με συνέπεια για να πείσει ότι, η ευτυχία και η μακαριότητα ή το ηδέως ζην αποκτιέται εύκολα με την αταραξία της ψυχής, αρκεί οι πράξεις μας να έχουν σαν σκοπό τον παραμερισμό του πόνου και της ταραχής.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΜΠΟΥΡΗΣ

ΑΙΓΙΝΑ 5-01-2015